Göz xərçəngi, göz toxumalarında anormal və nəzarətsiz hüceyrə böyüməsi nəticəsində inkişaf edən nadir lakin ciddi bir xəstəlikdir.
Gözün müxtəlif hissələrində ortaya çıxa bilən bu xərçəng növü, adətən gözün daxili təbəqəsi olan uvea, retina və ya gözün xarici səthində yerləşən konyunktivada inkişaf edə bilər.
Ən geniş yayılmış göz xərçəngi növləri arasında göz melanomu, retinoblastom və konyunktival karsinoma var.
Göz xərçəngi nədir?
Göz xərçəngi göz toxumalarında anormal və nəzarətsiz hüceyrə böyüməsi nəticəsində yaranan bir xərçəng növüdür. Gözün müxtəlif bölgələrində inkişaf edə bilər və növünə görə fərqli əlamətlər göstərə bilər. Geniş yayılmış göz melanomu, retinoblastom və konyunktival karsinoma kimi növləri vardır.
Göz xərçəngi başlanğıc mərhələlərində əlamət göstərməyə bilər, lakin irəliləyən prosesdə görmə itkisi, gözdə ləkələr, işıq çaxmaları və göz rəngində dəyişiklik kimi əlamətlər ortaya çıxa bilər.
Xəstəliyin dəqiq səbəbi tam olaraq bilinməsə də genetik faktorlar, günəşin zərərli ultrabənövşəyi (UV) şüalarına həddindən artıq məruz qalma və bəzi genetik sindromlar risk faktorları arasında sayılır.
Göz xərçəngi diaqnoz edildikdə müalicə prosesi xəstəliyin növünə və mərhələsinə bağlı olaraq müəyyən edilir. Geniş yayılmış müalicə üsulları arasında lazer müalicəsi, kimyaterapiya, radioterapiya və cərrahi əməliyyatlar var.
Erkən diaqnoz göz xərçəngi müalicəsində böyük fərq yarada bilər. Bu səbəbdən müntəzəm göz müayinələri mümkün riskləri erkən mərhələdə təsbit etmək üçün vacibdir.
Göz xərçənginin yaranma səbəbləri
Göz xərçənginin dəqiq səbəbi tam olaraq bilinməsə də, bəzi genetik və ətraf mühit faktorlarının xəstəliyin inkişafında rol oynadığı düşünülür.
Göz xərçəngi riskini artıra biləcək əsas faktorlar bunlardır:
- Genetik və İrsi Faktorlar
Ailəsində göz xərçəngi olan şəxslərdə risk daha yüksək ola bilər. Retinoblastom kimi bəzi göz xərçəngi növləri, xüsusilə uşaqlarda genetik mutasiyalarla əlaqəlidir. BAP1 gen mutasiyası göz melanomu inkişaf etmə riskini artıran genetik faktorlardan biridir.
- Ultrabənövşəyi (UV) Şüalara Məruz Qalma
Uzun müddət günəş şüalarına (xüsusilə UV şüalarına) məruz qalmaq göz xərçəngi riskini artıra bilər. Açıq dərili və açıq göz rənginə sahib şəxslərdə UV şüalarına qarşı həssaslıq daha çoxdur.
- Göz Rəngi
Açıq rəngli (mavi, yaşıl) göz rənginə sahib insanlarda göz melanomu riski daha yüksəkdir.
- Zərərli Kimyəvi Maddələrə Məruz Qalma
Sənaye kimyəvi maddələri, kənd təsərrüfatı dərmanları və bəzi toksik maddələrə uzun müddət məruz qalmaq göz sağlamlığını mənfi təsir edə bilər və xərçəngə səbəb ola bilər.
- İmmun Sisteminin Zəifliyi
İmmun sistemi zəiflədən xəstəliklər (məsələn HIV/QİÇS) və ya orqan transplantasiyasından sonra immun sistemini zəiflədən dərmanların istifadəsi göz xərçəngi riskini artıra bilər.
- Gözdəki Xallar və Piqmentasiya Pozğunluqları
Göz içində və ya ətrafında olan anadangəlmə xallar (nevus) zamanla xərçəngə çevrilə bilər. Okulyar melanoz kimi piqmentasiya pozğunluqları olan insanlarda göz melanomu inkişaf etmə riski daha yüksəkdir.
- Yüksək Yaş
Göz xərçəngi xüsusilə 50 yaş və yuxarı insanlarda daha tez-tez görülür.
- Radiasiyaya Məruz Qalma
Baş və boyun bölgəsinə yönəlik radioterapiya almaq göz bölgəsində xərçəng yaranma riskini artıra bilər.
Göz xərçəngindən qorunmaq üçün günəş eynəyi istifadəsi, müntəzəm göz müayinələri və sağlam həyat tərzi mənimsəmək vacibdir. Erkən diaqnoz müalicə uğurunu əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər.
Göz xərçəngi əlamətləri
Göz xərçəngi erkən mərhələlərdə əlamət verməyə bilər. Lakin xəstəlik irəlilədikcə görmə problemləri və gözdə aydın dəyişikliklər meydana gələ bilər.
Göz xərçənginin əlamətləri şişin növünə və gözün hansı bölgəsində inkişaf etdiyinə bağlı olaraq fərqlilik göstərə bilər.
- Görmə itkisi və ya Görmədə Pozulma
- Gözdə Ləkələr və İşıq Çaxmaları
- Gözdə Şişkinlik və ya Kütlə Yaranması
- Göz Bəbəklərində Təəccüblü Dəyişikliklər
- İkili Görmə (Diplopi)
- Gözdə Ağrı və ya Təzyiq Hissi
- Gözdə Qızartı və İltihab
Uşaqlarda göz xərçəngi (Retinoblastom) əlamətləri
- Göz bəbəyində ağ parlaqlıq (gözün flaşlı fotoşəkillərdə anormal ağ görünməsi)
- Göz yayınması və ya çəpgözlük inkişafı
- Gözlərdə davamlı qızartı və şişkinlik
Göz xərçəngində erkən diaqnoz həyati əhəmiyyət daşıyır. Əgər yuxarıdakı əlamətlərdən biri və ya bir neçəsi fərq edilərsə, ən qısa zamanda göz həkiminə müraciət edilməsi tövsiyə olunur.
Müntəzəm göz müayinələri, xüsusilə risk faktorlarına sahib şəxslər üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.
Göz xərçəngi diaqnozu
Göz xərçəngi diaqnozu əlamətlərin dəyərləndirilməsi və müxtəlif tibbi testlər ilə qoyulur. Erkən diaqnoz müalicə uğurunu artırdığı üçün müntəzəm göz müayinələri böyük əhəmiyyət daşıyır.
Göz həkimi gözdə anormal bir kütlə, rəng dəyişikliyi və ya digər əlamətləri təsbit etmək üçün ətraflı bir göz müayinəsi aparır. Göz içi təzyiqi, retina və digər göz strukturları diqqətlə yoxlanılır.
Oftalmoskopiya (Göz Dibi Müayinəsi) göz ətrafında və daxili hissəsində olan şişləri təsbit etmək üçün yüksək tezlikli səs dalğaları istifadə olunur. Şişin ölçüsü və göz içindəki yayılması haqqında məlumat verir.
Fundus Flüoresein Angioqrafiya (FFA) Maqnit Rezonans Görüntüləmə (MR) və Kompüter Tomoqrafiyası (KT) Biopsiya (Toxuma Nümunəsi Alma) Xüsusilə retinoblastom kimi genetik faktorlara bağlı göz xərçənglərində qan və ya şiş hüceyrələrindən genetik analiz edilə bilər. İrsi risk daşıyan şəxslərdə erkən diaqnoz üçün istifadə olunur.
Görmə itkisi, gözdə rəng dəyişikliyi, işıq çaxmaları və ya gözdə şişkinlik kimi əlamətlər fərq edildikdə bir göz həkiminə müraciət edilməlidir.
Göz xərçəngi erkən diaqnoz edilərsə, müalicə uğur nisbəti olduqca yüksəkdir. Bu səbəbdən göz sağlamlığını qorumaq üçün rutin yoxlamalar ihmal edilməməlidir.
Göz xərçəngi müalicə üsulları nələrdir?
Göz xərçəngi müalicəsi şişin növünə, ölçüsünə, yayılmasına və xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyətinə bağlı olaraq müəyyən edilir.
Erkən diaqnoz edilən hallarda gözün qorunması mümkün olarkən, irəli hallarda gözün tamamilə çıxarılması lazım ola bilər.
- Lazer Müalicəsi (Lazer Fotokoaqulyasiya) – Kiçik və erkən mərhələdə təsbit edilən göz şişləri üçün tətbiq edilir. Lazer şüaları xərçəng hüceyrələrini məhv etmək üçün istifadə olunur. Adətən retinoblastom kimi uşaqlıq dövrü göz xərçənglərində üstünlük verilir.
- Radioterapiya (Şüa Müalicəsi) – Şiş hüceyrələrini məhv etmək üçün yüksək enerjili şüalar istifadə olunur. Plak braxiterapiya: Radioaktiv bir plak birbaşa şişin üzərinə yerləşdirilir. Xarici radioterapiya: Xaricdən yüksək enerjili X-şüaları ilə xərçəng bölgəsi hədəflənir. Böyük və ya dərin yerləşmiş şişlərdə geniş şəkildə istifadə olunur.
- Kimyaterapiya – Xərçəng hüceyrələrini məhv etmək üçün dərman müalicəsi tətbiq edilir. Dərmanlar damar vasitəsilə, birbaşa gözə (intravitreal kimyaterapiya) və ya ağız yolu ilə verilə bilər. Xüsusilə retinoblastom və göz ətrafına yayılmış xərçəng növlərində istifadə olunur.
- Cərrahi Müdaxilə Lokal Eksizyaya (Şişin Çıxarılması) – Kiçik şişlərdə yalnız şişli toxuma çıxarılaraq göz qoruna bilər. Enükleasiya (Gözün Çıxarılması): Böyük və yayılmış şişlərdə göz tamamilə çıxarılır. Ekzenterasiya: Göz və ətrafındakı toxumaların da çıxarıldığı daha geniş əhatəli bir əməliyyat növüdür.
- Hədəfə Yönəlik Müalicələr – Xərçəng hüceyrələrinin böyüməsini əngəlləyən xüsusi dərmanlar istifadə olunur. İmmunoterapiya və gen terapiyası kimi yenilikçi üsullar bəzi göz xərçəngi növlərində ümid vəd edir.
- Göz Protezi (Süni Göz Taxılması) – Enükleasiyadan sonra estetik və psixoloji dəstək məqsədi ilə süni göz (protez) istifadə edilə bilər. Protez xəstənin üz cizgilərinə uyğun şəkildə xüsusi olaraq hazırlanır.
Erkən diaqnoz edilən hallarda gözün qorunma şansı daha yüksəkdir. Bu səbəbdən göz sağlamlığı üçün müntəzəm göz müayinəsi və erkən diaqnoz böyük əhəmiyyət daşıyır.
Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.
